Маркс - Философич уу? Эдийн засагч уу?

Бага ангид сурч байх үеийн дурсамжинд минь сахал үсэндээ баригдсан хоёр герман эр, дээр нь халзан толгойтой Ленин гурвын зураг бүдэгхэн хирнээ томоохон байр суурь эзэлдэг юм. Тэдний зураг бас толгойг нь дүрсэлсэн барималын өмнө ёслож, улаан галстук зүүж пионер болж байлаа. Маш их баярлаж байсан. Карл Маркстай танилцсан түүх нэг иймэрхүү буюу одоогийн зарим хүүхдүүд Будда эсхүл Христтэй танилцаж байгаатай төстэй. Социалист Монгол улсад Марксгүй зүйл ховор байсан байх. Ямар сайндаа л “Мал маллахаа Марксаар заалгахгүй” гэсэн хэдэр үгийг малч өвгөн хэлсэн гэсэн яриа байдаг. Дунд ангид сурч байхад ардчилсан хувьсгал өрнөж, өнөөх Маркс маань хүчирхийллийг сурталчлагч, ангигүй гэгдэх утопи нийгэм байгуулахын тулд люмпен пролетарийг турхирагч гэх зэргийн ойлголт авч эхэлсэн. Гинжнээс өөр алдах юмгүй пролетари анги, бүх дэлхийд ялах улаан коммунизм энэ тэр гэсэн ойлгоход бэрх зүйл бичдэг байсан нь аргагүй байж гэсэн шүү юм бодсоор тэгсгээд мартсан даа.

Дараа нь оюутан болж, Философийн хичээл сонслоо. Формацийн онолыг үндэслэгч гэсэн утгаар Марксыг үзсэн санагдаж байна. Тэгээд насаараа Марксизм судалсан гэгдэх багш шалгалтанд хэр хатуу шүүдэг вэ гээд урьдчилсан тандалт хийтэл, өмнөх курсын маань нэг залуугийн паян чих дэлсдэг юм байна. Оюутнуудын дунд тарсан яриагаар бол өнөөх оюутан маань Карл Марксын тухай ярина уу гэсэн билет (асуулт) сугалж л дээ. Тэгээд “Маркс чинь зүгээр л нэг эдийн засагч” шүү дээ гэж хэлж багшийг уурлуулаад хөөгдөж гарсан гэдэг. Тэр цагаас хойш Маркс эдийн засагч уу эсвэл философич уу гэсэн асуултыг сонирхдог болсон юм.
Маркс гэж хэн байв аа? Еврей гаралтай гэр бүлд өсч хүмүүжсэн тэрбээр еврейн шашны номлогчийн охинтой гэрлэжээ. Эхнэр нь долоон удаа төрсөн ч ердөө 3 охин нь л хүн болж. Өтөл ахуй цагтаа бас нэг охиноо алдаж гашуудаж байсан байна. Ид хийж бүтээх насандаа байнгын мөрдлөг, хавчлагын дор цагаач байдалтай, өвчинд ээрээстэй амьдарч байжээ. Гэрийн үйлчлэгчтэйгээ учир ургуулж нэг хүүтэй болсон байдаг. Гэхдээ орчин үеийнх шиг, тухайлбал “Терминатор” Арнольд Шварценеггэрийн (Калифорни мужийн амбан захирагч асан) гэрийн үйлчлэгчээс нь төрсөн нууц хүү илэрч шуугиан тарьсантай адил үйл явдал болсон эсэх нь тодорхойгүй.
Хувь хүн талаасаа тэрбээр алдаа оноогоор дүүрэн, ээдрээтэй амьдралыг туулж. Гэвч шинжлэх ухааны ертөнцөд тэрбээр түүхэн хүний байр суурийг нэгэнт олжээ. Дэлхийд алдартай BBC (Их Британийн БиБиСи телевизийн цахим хуудас) Карл Хайнрих Марксыг өнгөрөгч Мянганы хамгийн суут сэтгэгчээр тодруулсан байна. Тэрбээр харьцангуйн онолын Эйнштейн, таталцлын хуулийн Ньютон, хувьсалын онолын Дарвин болон эрхзүйт төрийн Кант нарыг ардаа орхиж түрүүлжээ.
Марксыг алдаршуулсан гол бүтээл нь түүний нийтлэлүүдийн эмхэтгэл болох “Капитал” хэмээх гурван боть зохиол юм. Амьд ахуйдаа тэрбээр эхний ботийг нь л тэрбээр тэрлэж амжсан бөгөөд удаах хоёрыг нь түүний үнэнч анд Энгельс дуусгасан байдаг.
Энэ бүтээлдээ тэд нэмүү өртөг, барааны өртөг, хөдөлмөрийн өртөг болон капиталын өртөгийг тодорхойлж, улмаар эдгээр хүчин зүйлс зах зээлд ямар үүрэг гүйцэтгэдгийг тайлбарласан байдаг. Баялаг бий болгож буй эдгээр хүчин зүйлүүдийн зохист тэнцвэр алдагддаг учир, зах зээлийн системийн мөн чанар тогтворгүй. Хямрал зайлшгүй. Капитализмд өөрөө өөрийгөө идэж устгах хүч нуугдаж байдаг. Хэдий хүй нэгдлийн, боолын, феодалын нийгэмтэй харьцуулахад капитализмд олон давуу тал бий ч гол нь нийгмийн баялгийн хуваарилалт бас л шударга бус байдаг гэнэ. Бараа материал олноор үйлдвэрлэхийн тулд, өөрөөр хэлбэл баялаг бий болгохын тулд багаж зэвсэг, мөнгө, хөрөнгө, газар зайлшгүй хэрэгтэй. Эдгээрийг эзэмшиж буй хөрөнгөтнүүд ажилчин ангийн хөдөлмөрийг сорон мөлжих замаар улам баяждаг. Ядуус нь улам ядуурдаг. Элдэв хямрал, инфляци, ажилгүйдэлд ажилчин анги илүү өртөнө. Капиталист нийгмийн үндсийн үндэс болсон дундаж анги үгүй болж, нийгэм нь эрх мэдэл бүхий хэт цөөнхи (буржуй), үгээгүй олонхи (пролетари) гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдана.
Мөн улс төрийн шинжтэй бусад нийтлэлүүдээрээ тэрбээр үйлдвэр, банкны эзэд баян хангалуун амьдарч байхад, ажилчид амрах завгүй ажиллаж, өлсгөлөнгийн цалин авч байгааг шүүмжилдэг байв. Хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн тэвчишгүй хөдөлмөр ч тухайн үед газар авч байсан нь нийгмийн тогтолцооны гажуудлын үр дүн бөгөөд хүн өөрөөсөө харьжиж (хүнээ алдаж) байна гэж үзжээ. Хөдөлмөрчин хүн үйлдвэрийн түүхий эд болж хувирсаны гол буруутан бол хөрөнгөтөн буюу буржуй нар юм. Буржуй нар төрийг худалдан авах бөгөөд, ингэснээр Төр засаг гэдэг нь хөрөнгөтөн ангийн зүгээс ажилчин ангийг дарангуйлж байх хэрэгсэл болж хувирсан гэж үзжээ. Тийм учраас жинхэнэ баялгыг бий болгодог ажилчин анги хувьсгал хийх замаар эрх мэдэлд хүрэх ёстой гэнэ. Улмаар шударга бус хуваарилалтын эх үндэс болсон хувийн өмчийг устгаж, нийтийн өмчийг бий болгоно. Ингэснээр нийгмийн суурь давхарга болсон эдийн засагт үндсэн өөрчлөлт хийгдэх бөгөөд үүн дээр үндэслэн ангигүй нийгэм бий болж, бултаараа эв хамтдаа амар тайван жаргаж суух аж. Европын социалист болон социаль демократуудаас ялгаатай нь Маркс ардчилсан сонгуульд төдийлөн ач холбогдол өгдөггүй байв. Харин интернационалист пролетариудын зөвлөл гэгчээр удирдуулсан хувьсгалт тэмцлийн ачаар буржуй нарыг (хөрөнгөтөн ангийг) устгах учиртай аж.
Гэвч шинээр байгуулагдаад байсан Германы социаль демократ намууд түүний онолд авах гээхийн ухаанаар хандсан юм. Баялгийн шударга хуваарилалт, эдийн засаг дахь тэгш эрх, хүүхэд эмэгтэйчүүдийн эрх, шашин эс шүтэх эрх чөлөө, хөдөлмөрчдийн нийгмийн хамгаалал гэсэн олон үзэл баримтлалыг нь улс төрийн номлолдоо ашиглажээ. Харин тэр хувьсгалт тэмцэл, коммунист улс төрийн байгуулал гэх зэрэг шийдлүүдээс нь татгалзсан байдаг.
Философи, улс төрийн сэтгэлгээнд тэрбээр хувьсгалын шинжтэй өөрчлөлт хийж чаджээ. Жишээ нь философи бол танин мэдэх, байгааг тайлбарлах төдий биш харин аливааг өөрчлөх ухаан гэсэн утгатай үгийг хэлсэн байдаг. Ертөнцийг үзэх үзлээ тэрбээр шашны нөлөөгүйгээр томьёолохыг оролдсон байдаг. Бүхнийг мэддэг, хардаг, зохицуулдаг бурхан, эзэн, далдын хүчин, сүнс, санаа гэх зэргээс илүү Материалист диалектик гэсэн хөгжлийн хөдөлгүүр хүний нийгэмд үйлчилдэг аж. Хүн төрөлхтөний түүх бол дарлагч ба дарлагдагч ангийн тэмцлийн түүх. Нийгэм хөгжиж шинэ шатанд гарахын тулд тэмцэл зөрчил зайлшгүй. Гэхдээ энэ тэмцлийн түүхийг дуусгаж, тэмцэлгүй шударга нийгэм байгуулах боломжтой. Тэр бол түүнийхээр коммунизм байлаа. Үүний тулд буржуй буюу мөлжигч хөрөнгөтнүүдийг устгах ёстой. Гэхдээ коммунизм руу шууд хүрчихгүй. Эхэлж пролетари анги нь төрийн эрхийг аваад социализм байгуулна. Социалист нийгмийн гол зорилго нь буржуй ангийг устгаж, капиталыг нийтэд дахин хуваарилсан тийм шилжилт байх гэнэ.
Өнөөдрийн өндөрлөгөөс эргэн харахад Маркс тухайн цаг үеийнхээ л бүтээгдэхүүн байж. Тэр үед зэрлэг капитализм хүчээ авч, алдарт Чарли Чаплиний “Хүүхэд” (1921 он) хэмээх кинонд гардаг шиг нөхцөл байдал ноёрхож байсан биз ээ. Түүний хувьсгалт үзэл цаг үедээ үзүүлсэн хариу үйлдэл байсан гэж үзэх үндэстэй. Нөгөө талаас тэрбээр хурц ухаан, шүүмжлэлт сэтгэн бодох чадварынхаа ачаар капиталист нийгмийн оршихуй ба хөгжихүйн зүй тогтолыг тайлбарлаж, улмаар сая сая хүнийг араасаа дагуулж чадсан.
Гэвч түүний онол хэдэн янзаар ойлгогдож бас “туршигдсан” гэж болохоор. Өнөөдрийн төв болон хойд Европын орнуудын нийгмийн баримжаатай зах зээлийн байгуулалд Марксын онолын сүүдэр тусаастай. Герман, Швед зэрэг орнууд коммунизм байгуулаагүй ч, ямартаа ч тэнд хэт хөрөнгөтөн, мөлжигч буржуй нар устаж алга болжээ. Ангийн дайснууд гэгдсэн Буржуй нарыг коммунист хувьсгал биш харин ардчилал, шударга ёс, тэгш боломж устгасан гэж судлаачид үздэг. Европын ихэнхи хөгжингүй орнуудад хүчирхэг нийгмийн хамгаалал бүхий асар том дундаж анги оршин тогтнож байна. Хүн авьяас чадлаараа капиталист болох боломж бүрэн нээлттэй.
Хятад, Хойд Солонгос, Куба, Вьетнамд ч одоо хир нь Маркст итгэгч нар хэдэн зуун саяараа тоологдоно. Харамсалтай нь Хойд Солонгост “улаан Буржуй” давхарга үүсчихээд байна гэж барууны зарим судлаачид үздэг. Өөрөөр хэлбэл Буддагийн сургаалийг гажуудуулдаг лам нар байдгийн адил, “Марксист бус” Марксист цөөнх нь үгээгүй ядуу ардыг төрийн машин, суртал нэвтрүүлэг, харгис цагдаагийн хүчээр барьж байдаг тогтолцоо Хойд Солонгост оршиж байна гэсэн дүгнэлттэй олонтаа таарч болно.
Орос оронд октябрийн хувьсгал ялаагүй бол Монголчуудын хувь заяа огт өөрөөр бичигдсэн байж ч болох юм. Бид мэдэхгүй байна гэдэг байхгүй байна гэсэн үг огт биш. Юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл Марксын нөлөө одоо ч бидний амьдралд, гэхдээ бидэнд мэдэгдэхгүйгээр оршсоор байна. Монгол Улс НҮБ-д элссэн, Монгол хүн сансарт ниссэн, МАХН хэмээх байгууллага 1930 аад оны их террор үйлдсэн гэх зэрэг их олон үйл явдал Марксын үзэл санааг дагагсадтай ямар нэг сэжмээр салшгүй холбоотой.
Хэрвээ Маркс цаг хугацааны машинаар аялаад өнөөгийн Монголд ирсэн бол зарим нэг зүйлийг хэлэх байсан болов уу гэж төсөөлж байна. Жишээ нь, 1921 оны Монгол бол капиталист нийгэм биш ээ. Монголчууд морио барихдаа Уурга хэрэглэдэг. Уургыг капиталын үр хөврөл гэж үзье. Тэгвэл Монголд уургыг эзэмшигч хөрөнгөтөн анги бий болоогүй л байв. Адуучин эр (ажилчин анги) ч уургыг булааж авах хувьсгал хийх шаардлагагүй. Мал сүрэг капитал мөн үү? Заримдаг утгаар тийм. Гэвч мал сүрэг өөрөө малчин ангийг мөлжих хэрэгсэл болж чадах уу? Үгүй. 1921 оны Монголын нийгэмд Нэмүү өртөг үйлдвэрлэдэг эдийн засаг байв уу? Үгүй.
Гэсэн хэдий ч Марксизм улс төрийн үзэл суртлын хувьд Монголд шашин адил дэлгэрсэн. Харин нийгмийн байгууллыг тайлбарлах гэсэн үндсэн үүргээ гүйцэтгэж чадаагүй л болов уу. Маркс өөрөө аливаа шашин, суртал, өмнөх үеийнхний онол, улс төрийн номлолыг сохроор дагахаас зайлсхийдэг байлаа. Санваартан хадам, идеалист багш, цалинг нь өгдөг ажил олгогчийнхоо нөлөөнөөс өөрийгөө Чөлөөлөх ёстой гэж эрмэлздэг байсан нь илт. Тухайлбал, шашин бол ард түмний хувьд мансууруулагч (зовлон зүдгүүрээс зугтахад нь тусалдаг) хар тамхи юм гэсэн алдарт үгээ хэлсэн байдаг. Орчин үеийн хүмүүсийн хувьд энэ нь ойлгоход хялбар боловч харьцангуй шашинжсан тухайн цаг үедээ бас л дэвшилтэт эсвэл гаж гэмээр тайлбар байлаа.
Төгсгөлд нь “Маркс - Эдийн засагч уу?, Философич уу?” гэсэн асуултандаа эргэж орьё. Магадгүй энэ нь “Бүргэд - Шувуу юу?, Жигүүртэн үү?” гэж асууснаас ялгаагүй байж болох юм.

Баруун хөрш маань Бар болох уу?

Эсгий туургатны нэг том төлөөлөл болсон казак үндэстэн тун удахгүй Наурызийн баяраа тэмдэглэлээ. Тийм учир бидний баруун хөрш Казахстан улсын өрсөлдөх чадварын талаар бичихээр шийдлээ. Үндэстний удирдагч гэгдэх Назарбаев ерөнхийлөгч энэ улсыг ЗХУ–аас салж тусгаар төртэй болсон цагаас нь эхлэн удирдаж буй юм. Бусад ... стан орнуудыг удирдагч нараас ялгаатай нь Назарбаев өөрийн улсаа шинэчлэх талаар “Хятадын онцлоготой социализм” гэдэг шиг “Казакстан маягийн капиталист” бодлого явуулж байна. Сингапурын Ерөнхий сайд Ли Гуан Яао болон Өмнөд Солонгосын Ерөнхийлөгч Парк Чунг-хээ нар улс орнуудаа Азийн Бар болгож чадсан шиг Назарбаев ч мөн адил Казакстан орныг дэлхийн хамгийн хөгжингүй, өрсөлдөх чадвар сайтай орны нэг болгох зорилготой юм. Харин баруун хөрш маань ойрын ирээдүйд Өмнөд Солонгос эсвэл Сингапуртай адил өрсөлдөх чадвар сайтай орон болж чадах уу?

Эдийн засгийн хэмжээ. 2010 оны байдлаар баруун хөршийн маань эдийн засгийн хэмжээ 146 тэрбум долларт хүрсэн бөгөөд энэ нь манай улсын эдийн засгаас 24 дахин их, харин хойд хөрш Оросынхоос 10 дахин бага байна. “Зүүн хөрш” Өмнөд Солонгосын ДНБ нэг их наяд (триллион) долларт хүрчээ. Нэг хүнд оногдох ДНБ-ээр баруун хөрш маань 9,000 доллар гэсэн үзүүлэлтээр Малайзыг ардаа орхиж улмаар Мексик болон Оросыг гүйцэхэд ойрхон байгаа юм. Манай улсын хувьд 2.2 мянган доллар байсан бөгөөд энэ нь Солонгосынхоос 10 дахин бага байна.

2010 онд Монголчууд 400 сая долларын алдагдагдалтай наймаа хийсэн бол баруун хөрш маань 30 тэрбум долларын ашиг хийсэн байна. “Зүүн” хөршийнх тэгвэл гадаад худалдаанаасаа 41 тэрбум долларын ашиг олж. Манай улс гурван тэрбум долларын экспорт гаргасан бол баруун хөрш маань үүнээс 20 дахин илүүг хил давуулан худалджээ. Харин Солонгосчууд Казахстанаас найм дахин их бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг дэлхийн зах зээлд нийлүүлжээ. Солонгосчууд ихэвчлэн эцсийн бүтээгдэхүүн борлуулдаг бол Монгол, Казахстан хоёр түүхий эд борлуулдаг. Чухам ийм учир Назарбаяв 2030 он гэсэн хөтөлбөртөө өрсөлдөх чадвар, эдийн засгийн төрөлжилтийг эрс дээшлүүлнэ гэсэн “амлалт” аваад байгаа юм.

Хөдөлмөр эрхлэлт. Монголын хүн амын 37% нь албан ёсоор хөдөлмөр эрхэлж бусдыгаа тэжээдэг бол баруун хөршид маань энэ харьцаа 49% байна. Монголд нийт хөдөлмөр эрхлэгчдийн 15% нь төсвийн байгууллагад ажилладаг бол зүүн хөрш Солонгост ердөө 4% нь төрд харьяалагдана. Харин баруун хөршид маань энэ үзүүлэлт 23%-д хүрчээ. Энэ нь Казакстаны 4 ажиллагсадын 1 нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалинждаг гэсэн үг. Тиймдээ ч тэр үү баруун хөршийн маань төсвийн алдагдал 3.4 тэрбум долларт хүрч байв.

Төрийн оролцоо. Засгийн газрын өрийг ДНБ-д харьцуулж үзвэл манайд 28%, харин баруун хөршид 2.5%, “зүүн хөрш”-д 1.6% байна. Казакстан бидний хажууд өргүй шахам улс аж. Төсвийн зардлыг эдийн засагт харьцуулсан үзүүлэлт манайд 40% байсан бол, баруун болон зүүн хөршид маань ойролцоо буюу 22%-тай байна. Хөршүүдтэй нь харьцуулбал, Монгол Улсыг төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай социалист улс гэж хэлж болохоор. Монголын Засгийн газар эдийн засгийнхаа 13%-тай тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг Татаас маягаар аж ахуйн нэгжүүдэд олгодог бөгөөд энэ нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр үрэлгэн байдлыг санхүүжүүлж буй нэг хэлбэр юм. Гэтэл баруун хөршид энэ хувь 0.53% харин зүүнд маань ердөө 0.06% байна.

Зээлжих чадвар ба эрсдэл. Мэргэшсэн хөрөнгө оруулагчдын олон улсын байгууллагаас жил бүр улс орнуудын зээлжих чадварын үнэлгээ өгдөг. Хамгийн сайн оноо нь 100. Тэгвэл зүүн хөрш маань 77, баруун хөрш маань 54 оноо авсан байна. Харин бид 36 оноотой тууж явна.
Евромони-гоос улс орнуудын хөрөнгө оруулалтын эрсдлийн үнэлгээ гарчээ. Эрдсэл даах чадвар хамгийн сайтай гэж үзвэл 100 оноо авна. Монголчууд ердөө 36 харин баруун хөрш маань 54, зүүн хөрш маань 78 оноо тус тус авсан байна.

Бүтээмж. Эдийн засгийн өсөлтийг бодит хөгжил болгож хувиргадаг гол хүчин зүйл бол бүтээмж. 2010 оны байдлаар дундаж Монгол ажилчин жилд 6 мянга орчим долларын баялаг үйлдвэрлэсэн бол Казакстанд 18, харин Солонгост 42 хүрч байж. Монгол ажилчин цагт дунджаар 5 долларын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг бол баруун хөршид 12, харин “зүүн хөрш”-д 25 байна. Монгол ажилчин цагт дунджаар 1.4 долларын цалинтай бол баруун хөршид 4.4 харин зүүнд 12 байгаа юм.

Ногоон эдийн засаг. Солонгост 1,000 долларын баялаг (ДНБ) үйлдвэрлэхийн тулд 24 шоо (куб) метр ус ашигладаг. Тэгвэл Монгол 127 м3 болно. Харин Казахстанд 315 м3 буюу Солонгосынхоос 13 дахин их ус зарцуулж байна. Энэ бол нэн үрэлгэн хэрэглээ юм.
2008 оны байдлаар Солонгосчууд дэлхийн агаар мандалд нийт 500 метр тонн нүүрс хүчлийн хийг цацжээ. Харин Казахстан 200 метр тонн, Монгол Улс ердөө 11 метр тонн хорт хий “үйлдвэрлэж”. Гэвч эдийн засгийн хэмжээтэй нь харьцуулж үзвэл өөр дүр зураг үзэгдэнэ. 1 сая долларын баялаг үйлдвэрлэхийн тулд Солонгост 513 тонн хорт хий ялгаруулсан бол Казахстан 3 дахин их буюу 1,511 тонныг ялгаруулжээ. Өөрөөр хэлбэл баруун хөрш маань нэг хүнд оногдох нүүрс хүчлийн хийн үйллдвэрлэлээрээ зүүн хөршийнхөөс 3 дахин их байна гэсэн үг. Гэхдээ л бидэнтэй харьцуулахад бага байгаа юм. Монголчууд нэг сая долларын баялаг үйлдвэрлэхийн тулд агаарт 2,200 тонн нүүрс хүчлийн хийг цацдаг.

Боловсрол ба бүтээмж. 2009 оны байдлаар Солонгосын төр боловсролын салбартаа эдийн засгийнхаа 4.6%-тай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийжээ. Харин Казахстанд 4.1% байв. Монголд энэ тоо харьцангуй өндөр буюу 7.1% байна. Гэвч хүнд нь хуваагаад үзвэл мөн л өөр дүр зураг тодорно. Солонгос улсын дундаж иргэн жилд 800 орчим доллартай тэнцэх боловсролын үйлчилгээг төрөөсөө авдаг аж. Гэтэл Казахстанд энэ хэмжээ ердөө 290 доллар байна. Гэхдээ энэ хэмжээ Монгол Улсынхаас хоёр дахин их байгаа юм. Учир нь Монгол Улсын дундаж иргэн жилд ердөө 110 доллартай тэнцэх хэмжээний боловсролын үйлчилгээг төрөөс авдаг ажээ. Солонгост бага ангийн багш дунджаар 24 сурагчтай ажилладаг байхад, манайд улсын дундаж нь 31 байгаа юм. Харин Казахстанд ердөө 16 байна.

2009 оны байдлаар Монголд бага ангийн багш жилд хоёр мянган долларын цалинтай байсан бол банкны зээлийн мэргэжилтэн гурав дахин ихийг буюу долоон мянгыг авч байж. Харин Солонгост багш жилд 30 мянгын харин банкир 26 мянган долларын орлоготой. Сингапурт ч мөн адил багшийн үнэлэмж өндөр. Харин баруун хөршид маань багш хүн жилд ердөө гурван мянган долларын цалинтай байхад банкны зээлийн мэргэжилтэн зургаа дахин их буюу 18 мянган долларын орлоготой байсан аж. Казакстанд багшийн үнэ цэнэ, багшийн хөдөлмөрийн үнэ цэнэ харьцангуй доогуур байна.

Уул уурхайгаас орж буй мөнгөө ашиглан Болашак хэмээх сангаар дамжуулан залуусаа гадаадад өндөр боловсруулахад анхаарч ирсэн. Тус хөтөлбөрөөр гадаадад сураад ирсэн залуус өнөөдөр Казахстаныг орчин үеийн өрсөлдөх чадвартай орон болгон хувиргах биз ээ. Мөн үндэсний хөрөнгө оруулалтын тусгай сангаар дамжуулж гадны шилдэг менежмент, технологийг нутагшуулах зорилготой.

Улс төрийн эрх чөлөө, ардчилал. Казак гэдэг нь эрх чөлөөт гэсэн утга бүхий үг гэж зарим эх сурвалжид дурджээ. Улс төрийн ардчилалын хувьд хязгаарлагдмал хэдий ч, Казахстаны хувийн хэвшил өнөөдөр Монголчуудаас илүү их эрх чөлөөг эдэлж байна.

Нэгэн цагт Сингапур, Өмнөд Солонгосын туулаад өнгөрсөн хүчтэй төр бүхий капиталист тогтолцоог баруун хөрш маань туршиж байна. Энэ нь “хүчтэй гар”-ын дор улс төрийн тогтвортой байдал, мөн хувийн хэвшлийг дэмжсэн дэд бүтэц, эрүүл мэнд, боловсролын бодлого гэх зэрэг юм. Баруун хөрш маань эдийн засгийн хүч чадлын хувьд адилхан социалист байсан зэргэлдээ орнуудаа олон талаар хол хаяжээ. Гэвч азийн бар гэгдэх Солонгос эсвэл Сингапурын дайнд хүрч хөгжихөд нь томоохон бэрхшээл, сорилт байсаар байна. Тухайлбал, хүн амын эрүүл мэнд, багшийн үнэлэмж сул, эрчим хүч, усны үрэлгэн хэрэглээ, байгалийн бохирдол, судалгаа шинжилгээны салбар дорой болон харилцаа холбооны сул дэд бүтэц гэх зэрэг болно.

Түүнчлэн залуус нь бодит баялгыг үйлдвэрлэдэг хувийн хэвшилд эрсдэл үүрэхээсээ илүү баялаг хуваарилдаг төрийн албанд орохыг илүү үзэх болжээ. Экспорт нь уул уурхайн түүхий эдээс хэт хараат болж байна. Уул уурхайн их мөнгө үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлд хөөс үүсгэх, мөн бусад салбарт ажиллах хүчний зардлыг өсгөх гэх зэрэг дарамт учруулж байгаа юм.

Эдгээр сул талуудын зэрэгцээ, асар их байгалийн баялгаа ашиглан хөгжингүй гүрэн болох зориого тавиад буюу Назарбаявын Казакстан “Аж үйлдвэрээ хөгжүүлэх төлөвлөгөө”, “Казакстан 2030” гэх зэрэг олон хөтөлбөртэй. Тэр дагуу Балхаш, Жамбулд үйлдвэрийн томоохон цогцолборууд барина гэж зарлаад байгаа. Эдгээр төслүүдийн санхүүжилт хэдэн тэрбумаар хэмжигдэнэ. Энэ мөнгөний эх үүсвэрийг гадаадын хөрөнгө оруулалт гэж тооцоолж буй. Гэвч гадныхны хувьд нэг том эрсдэл бий. Энэ бол Назарбаевын дараахи Казакстан орныг хэн, хэрхэн авч явах вэ гэдэг тэрбум долларын үнэтэй асуулт юм.