Ардчилал ба Төр (Дахиад Фукуяма)

Ардчилалын талаар эрдэмтэд юу хэлэв? (volume I)

- Оршил буюу яагаад бичих болов. -

Удахгүй Улс төрийн намуудын тухай хууль хэлэлцэгдээд эхэлнэ. Тэгвэл "энэ намууд ер нь яах гэж оршин байдаг юм бэ?" "ямар байх ёстой юм бэ?" гэдгийг судалдаг ухааныг улс төрийн шинжлэх ухаан (политикал сайенс) гэдэг бололтой юм. Энэ талаар сүүлийн үед нэрд гарч буй Америкийн Станфордийн их сургуулийн профессорууд байна.
Тэдний илтгэлийг сонсож байхад ойлгож авсан зүйлээ бичмээр санагдаад.

- Зарим нэг нэр томьёоны тайлбар. -

Ардчилал /Демокраси/ бол засаглахуйн нэг төрөл гэнэ. Засгийн газраа байгуулж, төр улсаа төвхнүүлэх нэг аргачлал бас зарчим гэж ойлгож болно.
Улс төрийн урсгал талаасаа Ардчилал буюу демокраси нь олонхийн засаглалыг илэрхийлдэг. Тэгвэл Либерал үзэл гэдэг нь цөөнхийн эрх ашгийг хүндэтгэж үздэг суртал гэнэ. Ребаплик буюу Бүгд найрамдахчууд хүчтэй, сайн засаглалыг хүсдэг улс бололтой.

- Тинк танк -

Америкт сүүлийн жилүүдэд улс төрийн бодлого боловсруулахад тинк танкуудын оролцоо ихэсч, улмаар нийгэмд нөлөөлөх нөлөөл нь ч өсч буй бололтой юм.
Тинк танк гэдэг нь судалгаа хийх үүрэгтэйгээс гадна мэдлэгийг бренджүүлэх бас олон нийтийн дунд бодлогын хэлэлцүүлэг хийдэг байгууллагыг хэлдэг.

- Сонгох зарчим -

Америкт сонгуулийн үр дүнд хэн аль албан тушаалд очих нь сонгогч нарт анхнаасаа тодорхой байдаг гэнэ. Харин Европ жишээ нь Холландад бол сонгуулийн өмнө хэн сайд болох нь тодорхойгүй байдаг аж. Тэгэхээр хэдий ардчилсан сонгууль ч гэсэн сонгуулийн дараа хэн дарга сайд болох нь урьдчилан тодорхой байх боломж Ерөнхийлөгчийн болон Парламентийн засаглалтай орнуудад харилцан адилгүй аж. Цаашдаа энэ хэн дарга сайд болохыг урьдчилан мэдэх боломжийг засаглалын хэлбэртэй нь холбон судлах ажил хийгдэх гэнэ. Манай улс төрөөр сурдаг оюутнууд, судлаачид анхаарах л хэрэгтэй санагдлаа.

- Хэт ардчилалын сул тал -

За хэт олон жижиг нам, бүлгүүдийг дээшээ гаргаад байвал төр бас гацдаг гэнэ. Итали жишээ нь байнгын эвсэл байгуулдаг. Эвсэл байгуулж чадахгүй бол Засгийн газар бүрэлдэхгүй гэсэн үг. Хэрэв төрийн байгууллагууд нь хүчтэй, улс төртэй төргүй үндсэн биеээрээ хөдөлж байвал заавал том, том тохирооны сайд нар хэрэггүй бололтой. Гэтэл төрийн байгууллагууд нь Засгийн газраас хэт хараат улсуудад энэ "хэт ардчилал" төрийг гацааж, шийдвэр гаргах чадварыг нь үгүй хийдэг гэнэ.

- Төрийн албан хаагчийн сонирхол -

Төрийн албан хаагч нь ашиг сонирхолын зөрчил багатай байх, шүүх бие даасан хараат бус, бас мэргэжлийн өндөр чадвартай байх нь ардчилалын баталгаа гэнэ. Олон хөгжиж буй орнууд төрийн хүчирхэг системийг бий болгоогүй байж ардчилалын зарчмуудыг нэвтрүүлдэгээс хямралд орж улмаар дарангуйлагч төрөх нөхцлийг бий болгодог ажээ. Зүйрлэбэл ардчилал бол компьютерийн программ /софтваре/. Харин төр бол хардваре буюу өнөө майнбоард энэ тэр. Чадал муутай компьтер дээр нь хүчтэй программ суулгаад ажиллахгүй байвал яах вэ? Шалтгааныг программаас бус харин компьютерийн их биенээс хайх хэрэгтэй гэсэн үг. Хүчирхэг чадварлаг төргүйгээр ардчилал өсч ургах боломжгүй.

- Төрийн албан хаагч ба баяжих сонирхол -

Мэдээж хүн л болсон хойноо төрийн албан хаагч ч гэсэн сайхан амьдрахыг хүсдэг. 1000 жилийн өмнө ийм л байсан, өнөөдөр ч адилхан. Францийн төрийн албан хаагч ба Камбоджийн төрийн албан хаагч хоёр бусдын л адил сонирхолтой, тэр нь сайхан амьдрах. Гэхдээ албан тушаалаа урвуулан ашиглах замаар баяжих нь эцэстээ нийгмээ сүйрүүлсэн жишээ олон. Хариу арга хэмжээ юу вэ? Францад төрийн албан хаагчдыг дор хяаж 5 жил бэлдэж байгаад зэгсэн өндөр цалин, ханггамжтай ажиллуулдаг. Зардал мэдээж маш өндөр гарна. Гэхдээ нийгэмд үлдээж буй үр нөлөө хамаагүй их байдаг. Учир нь ардчиллыг хамгаалж буй болохоор. Дорны зарим орнуудад бол төрийн албан хаагч өндөр ёс суртахуунтай байх нь элбэг. Тэд эхэлж шууд өөрсдийнхөө амьдралыг сайжруулья гэхээсээ илүү нийгмийнхээ дундаж амьдралыг дээшээ татах юм бол өөрөө дунд нь татагдаад дээшээ явна гэдгээ ойлгодог гэнэ.
Хамгийн гол нь тухайн үндэстний үнэт зүйл, зарчим, бусдыг сонсох чадавхи, оролцооны идэвхи, олныг хамарсан хэлэлцүүлэг хий болон нийтлэг соёл гэх зэрэг хүчин зүйлс төрийн сайн албан хаагчийг төрүүлэхэд маш чухал.

- Хуулийн засаглал (Rule of Law) ба намын санхүүжилт -

Ардчилал орон бүрт харилцан адилгүй хөгжиж байна. Заримд нь унтарч байна. Хэрэв төрийн байгууллагууд нь цаасан бар лугаа адил сул дорой бол ардчилалд өсч ургах ямар ч боломж үгүй. Гэтэл дарангуй улсуудад хүчтэй төр байсаан. Хүчтэй төр ба амьд ардчилалын харьцааг яаж барих вэ? Энэхүү тэнцвэржүүлэгч хүч бол хуулийн засаглал болон улс төрийн намууд.
Нэг нам + хүчтэй төр = дарангуйлал.
Олон нам + хүчтэй төр + ардчилсан сонгууль = ардчилал.
Олон нам байж ардчилал жинхэнэ утгаар хөгжих нь. Тэгэхдээ тэр нам хэрхэн оршин тогтнох бас хэрхэн санхүүжих ёстой вэ? Дэлхийн 2-р дайныг өдөөгч нь дарангуй онол бүхий ноёлогч нэг намын засаглалаас үүдэлтэй. Дайны дараа Германд ардчилалыг хамгаалахын тулд улс төрийн намуудад эхлэлийн санхүүжилт өгсөн байдаг. Цаашдаа санхүүжихдээ төсвөөс мөнгө авдаг гэнэ. Тусгай нээлттэй сангаар дамжуулж татвар төлөгчдийн мөнгөөр санхүүждэг улс төрийн нам нь иргэдийн оролцоог төрийн дээд түвшинд ханхах, төрийн эрх мэдлийг иргэний сонирхолтой холбох, улс төрчдийг бэлдэх гэх зэрэг үндсэн үйлчилгээг нийгэмд үзүүлдэг байна.
Гэхдээ нам заавал төрөөс санхүүжих албагүй. Хэрэв тухайн үндэстний соёл, сэтгэлгээ нь төрийг ашиг нэхэх хэрэгсэл гэж хардаггүй бол санхүүжилт хаанаас байх нь төдийлөн чухал бус. Харин ч төр зарим дорны үндэстний хувьд ариун зүйл гэж тооцогдох нь бий. Гэхдээ бодит амьдрал тийм биш. Хэрэвзээ намууд өөрсдөө өөрсдийгөө санхүүжүүлдэг бөгөөд энэ нь нууцлаг бол, тус санхүүжилт нь олон нийтийн түвшинд ил илэрч буй "албан ёсны" авлигын нэг хэлбэр гэж үздэг гэнэ.

Миний ойлгосон түвшинд Фукуямаг тайлбарлах нь (volume II)

- Сайенс уу? Шинжлэх ухаан уу? -

Сүүлийн үед зарим найз нар маань "шинжлэх ухаан" болон "их сургууль" гэсэн Монгол үгнүүдээс цэрвээд байгаа. Учир ориг гэгдэх сайнс болон университет гэх зэрэг утгыг гажуудуулж байж болох гэнэ. Сайенс гэдэг нь мэдлэг бүтээх гэсэн үг. Шинээр юм бий болгож байна. Гэтэл шинжлэх ухаан гэдэг нь байгаа юмыг судлана гэсэн санаа их байх шиг. Сургууль бол мэдлэгийг дамжуулдаг. Бага, дунд сургуульд мэдлэгийг дамжуулдаг. Гэтэл университет гэдэг нь мэдлэгийн фафрик гэнэ. Өөрөөр хэлбэл мэдлэг бүтээх аргачлалын дагуу ажиллаж буй үйлдвэрлэл аж.

- Сайхан амьдарцгаах мэдлэг хаанаас ирдэг вэ? -

Хүн нийгэмдээ сайхан амьдрах ёстой. Ийм ч жам ёсны эрхтэй. Тэгвэл тэр нийгэм нь хэр хангалуун бас шударга байхыг бид мэдэж байх ёстой. Энэ мэдлэгийг экономикс /бид эдийн засгийн шинжлэх ухаан гэж хэлээд заншсан/ болон политикс /бид улс төрийн шинжлэх ухаан гэж нэршээд хэвшсэн/ бүтээдэг юм байна.

Тэгэхээр Монголчууд бид хэр тааруу амьдарч байгаа нь элдэв онол, шинжлэх ухааны буруу биш юм шиг байна. Яагаад тааруу амьдарч байна? яавал аятайхан амьдрах вэ? гэсэн мэдлэгийг өөрсдөө бий болгох учиртай. Үүнд экономикс болон политиксийг зөв ашиглах чухал.
Гэтэл үнэндээ бид аль хэдийн мажийгаад үхсэн хэдэн эрдэмтний номыг орчуулмар болж, бас бус талаас нь оролдмор болсныгоо "шинжлэх ухаанжиж" байна гэж ойлгоод байдаг бололтой юм.

- Хөгжил гэж юу вэ? -

За сайенс яахав гэхэд, ер нь нийгмийн хөгжил хэрхэн явагддаг вэ. Сайенсийн бүтээгдэхүүн болсон мэдлэг өөрөө нийгэмд ямар нөлөөтэй вэ?
Хүн төрж өсч томордог. Энэхүү хүний өсөлтийн хөгжлийг ген /ДНК/ хэмээх мэдээлэл агуулсан хүчил удирддаг. Ген биднийг удирддаг, бид одоогоор генээ удирдах хэмжээнд очоогүй л байна. Тэгэхээр хөгжил гэдэг нь ген буюу мэдээлэл үүсч бас үргэлжилдэг үйл явц бололтой.

Харин нийгмийн, эдийн засгийн болон улс төрийн хөгжлийн үйл явцыг хэн удирддаг вэ? Бурхан уу? Хүн үү? Эсвэл Байгаль уу?
Марксынхаар бол урьдчилан тодорхойлсон мастер код /бичээс, зурлага/ байдаг гэнэ. Тэр нь материалист диалектикийн дагуу явсаар бүгдээрээ тэгш сайхан, аз жаргалтай амьдрах тэр нийгмийн байгуулал буюу коммунизмд л хүрэх зам гэнэ дээ. Өөрөөр хэлбэл коммунизмд хэр дөхөж байгаагаар нь нийгмийн хөгжлийг хэмждэг гэсэн санаа.

- Эдийн засгийн өсөлт үү? Нийгмийн хөгжил үү? -

Ихэнхи хүмүүс хөгжил гэхээд дан ганц эдийн засгийн өсөлтийг ойлгодог. Мэдээж эдийн засгийн өсөлт нь аж үйлдвэрийн хувьсгалаас хойш эрс хурдассан. Гэхдээ энэ нь нийгмийн юм уу, улс төрийн хөгжил гэсэн үг биш гэнэ. Зарим оронд нэг хүнд оногдох ДНБ гэх үзүүлэлт өндөр байдаг ч энэ нь шударга хуваарилтыг илэрхийлж чадахгүй.
Тийм учир нийгмийн үзүүлэлтүүд нь хөгжлийг танин мэдэхэд чухал ач холбогдолтой. Энд жишээ иргэн хүн хот, хөдөөд ер нь хаана байгаагаас үл хамааран амьдралын чанар өндөр байх тухай яригдана.

- Нийгмийн хөгжил -

Нийгмийн хөгжил тэгэхээр зөвхөн эдийн засгаар илэрдэггүй тхуай дурьдлаа. Нийгмийн хөгжлийг тайлбарласан олон онолчид байдаг. Тэд бүгд тухайн цаг үеийнхээ нөхцөлд тохирсон мэдлэгийг бүтээж байжээ:

Адам Смит (Adam Smith)
Хэнри Майне (Henry James Sumner Maine)
Эмайл Дюркхайм (David Émile Durkheim)
Макс Вебер (Maximilian Karl Emil "Max" Weber)
Фердинанд Төннийс (Ferdinand Tönnies)

Монголчууд бид одоогоор сайнсийн хөгжлийн хувьд Хэнри Майнегийн түвшинд яваа болуу. Өөрөөр хэлбэл бид өөрсдийгөө ойлгох тэр мэдлэгийг бүтээхийн тулд Майнегийн номыг унших нь илүү амьдралд ойр болно. Бусад нь арай ахдана гэнэ.

- Фукуюмагийн мэдлэг бидэнд юу өгч чадах вэ? -

Фукуяма "Түүхийн төгсгөл" номоороо шуугиан тарьж байсан. Гол санаа нь миний ойлгосноор: чөлөөт либерализм дэлхий дээр бүрэн ялснаар коммунист капиталист хэмээх үзэл суртлын тэмцэл эгнэгт алга болов. Социалист систем задран унав. Хятад улс аажмаар либералчилагдаж байн. Ингээд хүйтэн дайн энэ тэр дуусч бүгдээрээ амар сайхандаа жаргах тухай байв. Харин түүний багш Хантингтон эсрэгээр үзэл суртлын сөргөлдөөн дууссан бол одоо соёл иргэншлийн сөргөлтөөнт цаг үе ирж байна. Дэлхийн улсууд эзэн орон бүхий долоон том соёлын тивд хуваагдаж хоорондөө мөчөөрхөх болно гэх санааг гаргасан юм. 1990 ээд оноос гарсан олон дайн бас дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямралуудаас үзэхэд Фукуяма арай л эрт "баярласан" гэмээр харагддаг юм. Тэрбээр саяхан бас нэг ном бичсэн. Санаа нь хүчирхэг төр буюу орчин цагийн bureaucracy нь ардчилалын баталгаа болох тухай юм. Бюрокраси гэдэг үгийг бид хүнд суртал гэж буруу орчуулдаг. Гэтэл энэ үгийн утга нь богино хугацаатай сонгуульд чигэлсэн улс төрийн дарамт шахалтыг тэсэх чадвартай төрийн байгууллагуудын хүчирхэг тогтолцоог давхар агуулдаг аж. Ардчилал ганцаараа юу ч биш. Түүнийг ургуулахын тулд хүчирхэг төр, мөн иргэдийн соёл, сэтгэлгээ араншин чухал юмаа гэсэн санааг олж харсан.