Монголд хэрэггүй “нео-либерализм”

Дэлхий нийтэд либерал гэдэг үгийг их олон янзаар тайлбарлаж ирлээ. Зарим нь энэ нэр нь дураараа дургихын нэр гэнэ. Зарим нь баячууд нь улам баяжихийг өөгшүүлдэг систем л гэнэ. Мөн хартай нэгэн нь ядуу орнуудыг колоничлох гэсэн хөрөнгөтөн гүрнүүдийн бодлого л гэнэ. Зарим нь цаг хугацааны шалгарлыг давж, ирээдүйд үлдэж болох дэлхийн хэмжээний цор ганц шинжлэх ухаан л гэнэ.

Энэ үгийн гарал үүслийг хайхаар Францын иргэний хувьсгал руу хөтөлдөг юм. Харгис хааны дарангуйллын эсрэг хувьсгал хийж, чөлөөт иргэдийн нийгэм байгуулсан хүмүүсээ либерал гэж нэрлэдэг байж. Шашны хувьд либерал сүсэгтэн гэдэг нь хатуу догма баримталдаггүй хэрнээ бурхан тэнгэртээ итгэдэг хүмүүсийг хэлдэг аж. Жишээ нь зарим урсгалд эхнэр авахыг хориглодог бол либерал урсгалд нь зөвшөөрдөг.

Эдийн засагт либерал үзэл гэдэг нь төрийн оролцоог зөвхөн “шөнийн манаачийн” хэмжээнд хязгаарлахыг хэлдэг. Эдийн засгийн амьдралд оролцож буй хүмүүс маань өөрсдийн эрхээр шийдвэр гаргана. Зах зээлд Үнэ бүрдэхдээ цэвэр эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр тогтож байх ёстой.             

Сүүлийн үед нео—либерал гэсэн үгийг их хэрэглэх болсон. Ингэхдээ голчлон доромж, муу утгаар нь төлөөлүүлэн хэрэглэх нь түгээмэл. Элдэв сурталд авталгүйгээр, зөвхөн түүхэн бодит байдлаас авч үзвэл, шинэ либерал үзэл гэдэг маань эдийн засагт гуравдагч замын онол гэдэгтэй их дүйнэ. Нийлүүлэлтийг хэт шүтсэн классик либерал урсгал гэж бий. Мөн эрэлтийг дэмжсэн социалист үзэл буюу зүүний урсгал бий. Тэгвэл хоёр урсгалын давуу талыг нэгтгэх буюу зах зээлийн эрүүл хүчийг, нийгмийн зөөлөн бодлоготой уялдуулах зорилгоор энэ урсгал анх Германд үүсчээ. Гэвч 1970 аад оноос эхлэн нео-либерал гэдэг үгэнд сөрөг утга нааж, улмаар үндэстэн дамнасан корпорациудыг илт дэмжсэн суртлын нэр гэж  гажуудуулан үзэх болжээ.

Үнэндээ бол нео-либерал урсгалын үндсэн санаа нь манай үндсэн хуулинд байдаг “нийгмийн баримжаатай зах зээлийн эдийн засаг” гэсэн байгууллын онолын суурь гэж хэлж болно.

 Чили (либерал бодлого)

Эдийн засгийн эрх чөлөөгөөр дэлхийд 10 дугаар байрт

Латин Америкийн хамгийн эрх чөлөөтэй эдийн засаг

Иргэдийн амьдралын чанарын үзүүлэлтээр бүс нутагтаа тэргүүлэгч, Америк тивдээ гуравдугаар байрт /АНУ болоод Канадын дараа/

  

   Венесуэль (анти-либерал бодлого)

Эдийн засгийн эрх чөлөөгөөр дэлхийд 114 –р байр

Латин Америкийн хамгийн эрх чөлөөгүй эдийн засаг. Иргэдийн амьдралын чанарын үзүүлэлтээр бүс нутагтаа сүүлээсээ гуравт Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн нь 12,600 доллар /Инфляцаас шалтгаалан байнгын хэлбэлзэлтэй/ Хүн амины хэргийн гаралт дэлхийд хамгийн өндөр.  Хүн амын 28 хувь нь ядуу

 

  

Неолиберал урсгал амьдрал дээр хэрхэн биелэлээ олж ирэв? Улс төрийн салбарт гэхэд, ихэнхи орнуудад саяхныг хүртэл эмэгтэй хүн сонгуульд ордоггүй байлаа. Тэгвэл улс төр дэх неолиберализмын нөлөөгөөр залуус мөн эмэгтэйчүүд сонгуульд оролцох хөдөлгөөн дэлхий даяар өрнөсөн юм. Мөн том зээл, санхүүжилтийг хуучин цагт зөвхөн том компаниудад авдаг байлаа. Тэгвэл ядуурлын эсрэг нэг том зэвсэг гэгдэж ирсэн бичил зээл бол мөн л неолиберализмын биелэл болно.

Либерал үзлийн нэг том ялалт бол ЗХУ нуран унасны дараа хуучин “соц” орнууд бүгд чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийг сонгосон юм. Энэ шилжилтийг манлайлагчдын нэг нь Монгол Улс байлаа. Яагаад байлаа гэвэл манай либерализмын түүх их сонин. Дотроо тасалдаж ирсэн байдаг. 1990-1992 онд өмч хувьчлал, үнэ чөлөөлөлт гээд алхмыг зоригтой хийсэн. Гэтэл тэр үед энэ алхмуудыг хийж чадаагүй, хуучин байгууллаасаа шуудхан салж зүрхлээгүй орнууд өнөө хир нь хүндрэлтэйгээ зууралдсаар байна. Узбекстан, Тажикстан, Украин, Беларус гэх зэрэг цөөнгүй орнуудыг дурьдаж болно. Гэтэл тэр үед либерал реформыг зоригтой хийж орсон Зүүн хойд Европын орнууд өнөөдөр Баруун Европын орнуудыг гүйцэж очиход тун ойрхон байна.

Гэвч манай шинэчлэл 1992-1996 он, мөн 2000-2004 онд зогссон бас царцсан. Энэ хэрээр манай улсын хөгжил хойшилсон. Шалтгаан гээд олон зүйлийг тооцож болно. Сонгогчид огцом өөрчлөлтөд бэлэн биш байсан. Мөн шинэчлэгчид маань ч олон нийтэд зөв ойлгуулж, итгэлийг нь хүлээж чадаагүй.

Бодит түүхийг харвал, малыг малчдад, орон сууцыг оршин суугчдад нь хувьчлаагүй бол өнөөдөр манай эдийн засаг, банк санхүүгийн нөхцөл байдал ямар байх байсан бол? Малын тоо толгой өнөөдөр 60 сая хүрэх байсан уу? Банкуудын нийт актив эдийн засагтай бараг тэнцэхээр болж өсч чадах уу? Мал сүрэг, орон сууцыг эдийн засгийн төдийгүй санхүүгийн эргэлтэнд оруулснаар Монголчууд бид бүгд хожсон.

Бидний хэлж заншсанаар улаан буюу гадаад паспортыг иргэддээ олгосноор ганзагын наймааг эхлүүлсэн. Эдийн засаг хүнд байх үед гадаадад ажилладаг Монголчууд жилдээ л олон арван сая ам.доллар Монгол руу гуйвуулдаг байсан гэсэн таамаг судалгаа байдаг.

Либерализм манай эдийн засагт сайнаар нөлөөлсөн жишээ салбар бүрт байна. Дөнгөж 2000 онд байгуулагдаж байсан банкууд өнөөдөр хэдэн зуу,  хэдэн мянга дахин томорсон байна. Өнөөдөр томхон аймгийн нийт эдийн засгийг 20, 30 дахин томруулснаас ч илүү их хөрөнгийг удирдаж буй банкууд цөөнгүй болжээ. Уул уурхайн салбарт 1997 онд харьцангуй либерал Ашигт малтмалын хуулийг батлаагүй бол өнөөдөр бид ОТ, ТТ гээд хэрэлдээд сууж байх уу?  Нөгөө 2011 оны эдийн засгийн 17 хувийн өсөлт гарах байсан уу? Үгүй.

Өнөөдрийн өндөрлөгөөс эргэн харахад бидэнд алдсан нь ч байна, оносон нь ч бий. Гэхдээ бид ямар азаар 1990-1992 оны бас 1996-2000 оны тэр үүлэн чөлөөний нар шиг зурвасхан үед либерал реформуудыг эхлүүлж чадваа? Хагас дутуу хэрэгжиж буй ч гэсэн эдгээр реформуудын ачаар л бид өдий зэрэгт явж байна.

Бас энэ 26 жилийн ихэнхийг нь унтаад, хэт алгуурлаад өнгөрөөсөн нь юутай харамсалтай вэ? Монголын нийгмийг хүн гэж авч үзвэл нэг эмчилгээгээ дуустал хийлгэж чаддаггүй тэвчээр муутай өвчтөн шиг, эсхүл нэг зохиолоо нямбай бичиж дуусгаагүй байж дараагийнх нь шүүрч авдаг зохиолч шиг л байлаа.

Уг нь бол, Монголчууд бидний амьдралын хэв маяг, нийгэм төрд хандаж буй хандлага, шинэ юмыг хүлээж авах чадвар, бие дааж бизнес эрхлэх дайчин зан чанар зэргээс харахад бид нео-либерал суртал, бодлогод ойр хүмүүс гэж би хувьдаа боддог. Нүүдэлчин удам маань ч нөлөөлдөг биз. Гэвч бид буруу ойлгосон “нео-либерализм”-аас жигшсээр, ухралт хийсээр. 

Мессежийн эдийн засаг

Социологид self-fulfilling prophecy буюу биелэлдээ хүрдэг зөгнөлийн онол гэж бий. Үүнийг амны билгээс ашдын билэг эсвэл муу амлаад байвал тэр нь биелдэг гэх хэлц үгсээр илэрхийлж болох юм.

 

Энэхүү онолыг хөрөнгийн зах зээл, банк-санхүү, түүнчлэн макро эдийн засгийг тайлбарлахад ашигладаг. Нэг жишээ байдаг юм. Ширүүн бороотой өдөр хэсэг хүмүүс норохоос сэрэмжлэн байшингийн хана налан эгнэн зогсчээ. Тус байшинд нэг банк байрладаг байж. Тохиолдлын гэмээр эсвэл санамсаргүйгээр л тэгж таарч. Гэтэл гудамжны эсрэг талд байрлах орон сууцны оршин суугч тэдгээр хүнийг хараад зүсэр бороог үл ажран банкинд дугаарлаж  байхыг бодвол их л чухал хэрэг гарч дээ гэж бодож. Ингээд ах дүү, хамаатан садан, найз нөхөд рүүгээ утас цохиж “энд нэг банк хямарч байх шиг байна. Хүмүүс хадгаламжаа авах гээд урт дараалал үүсгэсэн байна” гэж дуулгаж гарчээ. Уг  яриа түймэр адил хотоор нэг тарав. Ингээд хүн бүр хадгаламжаа авахаар тус банк руу нэгэн зэрэг  гүйлдсэнээр эдийн засгийн шинжлэх ухаанд bank run гэж нэрлэгдэх үзэгдэл болж, тус банк дампуурчээ. 

 

Эдийн засагч Кейнс 1936 онд animal spirit буюу сүргийн сэтгэхүй хямралд хэрхэн нөлөөлдөг тухай бичиж байж. Түүнийхээр бол хэдий компаниудын ашиг өндөр, хувьцааны өгөөж сайн байлаа ч ямар нэг шалтгаанаар иргэд, хөрөнгө оруулагчид зохиомол хямралаас айгаад эхлэх юм бол  амьтанлаг шийдвэр гаргаж, сүргээрээ том ангал руу шахалдан хуйларч, бүгд хамтдаа унах эрсдэлтэйг сануулж байж.

 

Өнөөдөр дэлхийн ихэнх оронд нийгмийн хүлээлт ба эдийн засгийн хөгжлийн уялдаа холбоог удирдах тогтолцоо, жишиг нь аль хэдийнэ мэргэжлийн түвшинд хүрсэн байна.Brexit буюу Европын холбооноос Их Британи гарч буй үйл явцаар жишээ авъя. Шинээр томилогдсон Ерөнхий сайд нь ажил хүлээлцэх үйл явцыг зөв удирдахаас эхэллээ. Өмнөхөө муулсангүй. Хэвлэл мэдээллээр нь Англиас ч илүү хүнд нөхцөлд байгаа орнуудын талаар  мэдээ, нийтлэл түлхүү яваад л. Ер нь масс нэг сард хоёроос дээш чухал асуудал (скандал) хүлээж авах багтаамжгүй гэх судалгаа байдаг аж. Тэгэхээр энэ хоёр асуудлын нэг нь мэдээж Италийн банкууд хэрхэн дампуурах гэж буй тухай, хоёр дахь нь бас л олон улсын сэдэв. Үүнд, Сири дэх Оросын “хүчирхийлэл”, Клинтон, Трамп хоёрын хоорондын хэрүүл гэх зэрэг.  Олны анхаарлыг өөр тийш нь залсаны хүчээр англичууд хамгийн эгзэгтэй 2-3 долоо хоногтоо ядаж л сандарч үймж, эдийн засгаа улам ч унагасангүй. Энэ хооронд нь харин ч нэгэнт гарсан шийдвэрээсээ хамгийн сайн үр дүнд хүрэх төлөвлөгөө боловсруулах цагийг бодлого боловсруулагч хийгээд бизнесийнхэн хаа хаанаа хожив. 

 

Мэргэжлийн байх гэж үүнийг л хэлж байгаа юм. Манай хойд болон өмнөд хөршид ч ажил хүлээлцэх үйл явцыг удирдах талаар арвин туршлагатай. Харамсалтай нь ардчилсан оронд хуулбарлах боломж хомс учир үүгээр зогсох нь зүйтэй.

Монголд байдал ямар байна вэ? 

2016 оны УИХ-ын болоод орон нутгийн хоёр сонгуулийн хооронд юу болоод өнгөрөв? Сонгуулийн үр дүнд шинээр байгуулагдсан Засгийн газар маань мэргэжлийн гэх тодотголтой аж. Харин эдийн засаг, гадаад дотоодын зах зээлд өгч буй дохио, мессежүүд нь мэргэжлийн байж чадсангүй. Өрөөр айлгах улс төрийн сонгуулийн тактикаар төрийн мөнгө, төсвийн бодлогыг үргэлжлүүлэх гэж муйхраар оролдов. Зах зээл ч дор нь тохирох хариу барив. Долларын ханш чөлөөтөөр унаж, Монголын зээлжих зэрэглэл доошлов. 

 “Нэг бүдэрвэл долоо бүдэрнэ” гэгчээр бодлогын хүүг огцом өсгөх, хөтөлбөрүүд зогсоох(эдийн зас­гийн эрэлтийг мөнгөөр тэтгэж байсан судсуудыг таслах), татвар нэмэх, тэтгэмж бууруулах, төрийн албан хаагчдыг хоморголон халах, хүүхэд залуусын мөнгийг хумих, банк болон иргэдийн дунд тогтсон итгэлцэлд сэв суулгах зэрэг арга хэмжээ авав. Тэгсэн атлаа төсвийн тодотгол дээр зардлыг бууруулах биш харин ч өсгөх тухай ярих нь зах зээлийг асар том эргэлзээнд оруулав. ОУВС-гийн хатуу хөтөлбөр, Хятадын банкны зөөлөн зээл гэх зэрэг сонголт гаргаж ирээд ч байгаа юм шиг, үгүй ч юм шиг өөх ч биш, булчирхай ч биш байдал нь горьдлого дүүрэн харцаар харж байсан хөрөнгө оруулагчдыг нэгмөсөн үргээж орхилоо.

 

Шинэ Засгийн газрын хамгийн сайн хийсэн ажил нь өмнөх Засгийн газраа муулахын тулд ард иргэдийг хямралаар айлгах л байлаа. Төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хорь хувь хүрлээ, энэ байдлаараа далан хувьд хүрэх нь, валютын нөөц хасах 400 сая хүрлээ зэрэг мэдэгдлүүдээр үндэсний болон гадаадын хэвлэлүүд хангалттай шуугилаа. Монгол Улсын эдийн засаг хямарч байна, төсвийн алдагдал хяналтаас гарлаа гэх зэргээр суртал ухуулгыг мандуулан хийлээ.

 

Уг нь эдийн засгийн бодит өсөлт нь 2-3 улирал дараалан хасах үзүүлэлтэй гарч, ДНБ нь өнөөдрийн ОХУ, Бразил гэх мэт орных шиг  агшиж байвал эдийн засгийн хямрал гэж үздэг. Манай улсын хувьд 2009 оныг эс тооцвол сүүлийн жилүүдэд дандаа л эерэг үзүүлэлттэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн бодит хямрал болоогүй гэсэн үг. Гэтэл Сангийн сайд, Монгол банкны ерөнхийлөгч хоёр нь зохиомол хямралаар айлгаад байхаар юунд хүрэх вэ гэвэл “Биелэлдээ хүрдэг зөгнөл” (self-fulfilling prophecy) гэсэн бэлэн хариу байна. 

 

Монгол төгрөг бол үндэсний мөнгөн тэмдэгт. Монгол төрийн төсөв бол ард түмний төсөв.  Зах зээл өөрөө ч тэр ард түмний өмч, ард түмний талхаа олж иддэг талбар. Энэ зах зээлийг зохицуулагчдын үг эдийн засгийг залуурдаж байдаг. Залуур атгаж буй хүмүүст бүлгийн, намын, сонгуулийн жижиг эрх ашигт үйлчлэх ёс суртахууны эрх байхгүй. Учир нь мессежийн эдийн засагт мэргэжлийн бус үг, үйлдэл бүрийн төлөөсийг зах зээл, бизнес эрхлэгчид төлдөг юм.  

Хэвлүүлсэн нийтлэл, өгүүллүүд

Сүүлийн үед хэвлүүлсэн зарим нэг нийтлэл, өгүүлэлүүдийг оруулав. Үүнд,


The Potential for Methane Gas Development in Mongolia, (2015/12), "ERINA Report" Олон улсын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлийн 127 дахь дугаар.
http://www.erina.or.jp/en/wp-content/uploads/2015/02/er127_tssc.pdf

Монгол орны нүүрсний давхаргын хийг ашиглах эдийн засгийн болон экологийн ач холбогдол, 2016-2, "Эрчим хүч&engineering" сэтгүүл (144).

Өрсөлдөх чадвар судлалын онол-Монголд, 2016-3№01 (340) Шинжлэх ухаан амьдрал (ШУА, шинжлэх ухаан-танин мэдэхүйн улирал тутмын сэтгүүл)

Валютын довтолгоонд бэлэн үү?, 2015-4(72), Стратегийн судалгаа /Стратеги судлалын хүрээлэн/.

Mongolia’s state policy on the minerals sector and its application in the promotion of sustainable development, (2016/05), "Law in transition" , EBRD
http://www.ebrd.com/publications/law-in-transition-2016-mongolia-state-policy.pdf

Зэсийн зах зээлийн хэтийн төлөв, 2016, Стратегийн судалгаа №739 (1/2016)

Өрсөлдөх чадвар судлал буюу Бид урагшилж байна уу?

 Монгол Улс Үндсэн хуулиндаа “...эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно”, “...дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна.”, “Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна.” гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,  төрийн зохицуулалт бүхий олон хэвшилт эдийн засаг дээр тулгуурлан хүмүүнлиг нийгэм байгуулах эрхэм зорилготой. Мэдээж тус зорилго нь нэг удаа хүрээд зогсох зогсоол биш үргэлж тэмүүлж байх ёстой аялалын чиг юм.

   Тэгвэл зорилгоо хэрхэн тодорхойлох вэ? Эдийн засаг, улс төрийн онолчид үндсэндээ хоёр аргачлал буюу хэлбэрээр хариулт өгч иржээ.

·     Эхнийх нь, "байх ёстой" (“ought to be”) дээр үндэслэсэн боловсруулдаг норматив тодорхойлолт юм. Жишээ нь Аристотелийн “ардчилсан нийгэм”, Карл Марксын “нийгмийн дээд байгуулал болох коммунизм”, Моорийн “утопи нийгэм”, Томас Хоббсийн “нийтийн сайн сайхан” (“commonwealth”, Leviathan, 1651)  гэх зэрэг болно.

·        Хоёр дахь нь “одоо ямар байна вэ” (“what is”)  гэсэн хандлагын үүднээс ханддаг позитив тодорхойлолт болно.

Энэхүү нийтлэлийг хоёр дахь хандлага буюу позитив тодорхойлолтын хүрээнд бичлээ.

Онолын салбаруудын давхцал ба шинэ урсгал

        Аливаа улс орны төр, нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ өгөх зорилго бүхий “Улс төр судлал”, “үндсэн хуулийн эрхзүй”, “макро эдийн засаг”, “социологи” гэх зэрэг бие даасан салбар ухаанууд бий. Харин эдгээрийн хоорондын харилцаа болон шүтэлцээнд авч үзсэнцогц буюу салбар дамнасан онолын судалгаа харьцангуй бага гэж үзэх үндэстэй. Гэсэн хэдий ч нийгмийн шинжлэх ухааны салбарт хүлээн зөвшөөрөгдсөн урсгал, шинжлэх ухааны аргачлалууд цөөнгүй байна. Эдгээрийн нэг нь “public choice theory”[1] буюу “Улс төр-эдийн засгийн онол” юм. Шведийн математикч, эдийн засагч Кнут Викселл[2] анх нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх төрийн бодлогын нөлөөг эдийн засгийн болон математикийн аргачлалаар судалж, олон чухал судалгааны бүтээл хэвлүүлсэн нь энэхүү урсгалын үүсгэл болжээ. 1960-аад онд Шотландын эдийн засагч Данкан Блак (Duncan Black) энэхүү урсгалыг үргэлжлүүлж, судалгааны цар хүрээг өргөжүүлж олон бүтээл нийтлүүлсэн байдаг[3]. Мөн Нобелийн шагналт Америкийн эдийн засагч Кеннет Ж. Арроугийн “Нийгмийн сонголт ба хувь хүний үнэлэмжүүд”[4] жинтэй хувь нэмэр оруулжээ. Тэрбээр “Нэгэн зэрэг хангагдах боломжгүй таван хүчин зүйл”-ийн тухай ерөнхий онолыг дэвшүүлсэн нь орчин үеийн улс төр-эдийн засгийн онолд маш үнэтэй хувь нэмэр болсон юм. Тухайлбал,  “дарангуйлалгүй ардчилсан төр”-тэй бол “бүх нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн үзэл суртал” оршин байх боломжгүй юм. Боломжгүйн Ерөнхий Теорем: дорхи нөхцлүүдийг бүгдийг нь хангах нийгмийн таатай байгууллыг тодорхойлох боломжгүй. Үүнд,

·         Дарангуйлал үгүй: хэн нэг хувь хүний сонголт нь бусдын сонголтыг харгалзан үзэлгүйгээр бүлгийн нийтлэг хэм хэмжээ болж болохгүй.

·         Бие хүний бүрэн эрхэт байдал: бие хүн бүр өөрийн зам мөрөө зөвхөн өөрөө сонгох, түүндээ хөтлөгдөх боломжтой байх

·         Нэгдмэл байх: хэрэв бие хүн бүр нэгийг нөгөөгөөс илүү үзсэн бол, бүлгийн түвшинд ч мөн ижил байх

·         Чухал бус сонголтын хувилбараас ангид байх эрх чөлөө: хэрвээ аливаа нэгэн сонголт үгүй болвол, бусдынх нь чиг үүрэг өөрчлөгдөхгүй байх

·         Бүлгийн өвөрмөц, давтагдашгүй байдал: сонголтуудын багцуудын хувьд тухайн аргачлал хэзээ хэрэглэгдсэнээс үл хамаарч нэгэн ижил үр дүнд хүрч байх.

  

            Америкийн эдийн засагч Энтони Даунсийн “Ардчилалын эдийн засагч онол”[5]  болон нэрт эрдэмтэн Манкур Олсоны интституцийн эдийн засгийн чиглэлээр хийсэн олон чухал бүтээлүүд[6] ч энэ салбарт хүндтэй байр эзэлдэг.

            Нобелийн шагналт улс төрийн эдийн засагч Жеймс М. Буханан[7] тус салбарын тэргүүлэх эрдэмтдийн нэгт зүй ёсоор тооцогддог. Тэрбээр үндсэн бүтээлдээ эдийн засагт өргөн ашиглагддаг тоглоомын онолыг  төр-эрхзүйн онол (урсгалууд) -той нэгтгэх замаар хувь хүний эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилсан Төрийн зүгээс эдийн засгийн үр ашигтай шийдвэрийг хэрхэн гаргах тухай судалсан байдаг. Буханан түүнчлэн “Эрх чөлөө, зах зээл, төр” (1986) хэмээх номондоо хувь хүний ашиг сонирхолыг хэрхэн нийгмийн сонирхолтой уялдуулах, үүнд улс төрийн гүйцэтгэх үүргийг харуулсан байдаг. Хамгийн гол нь иргэн ба төрийн хооронд үүсч буй гэрээний харилцааг судлах, сайжруулахад эдийн засагчдын оролцоо чухал юм гэдгийг онцолжээ.

           

            Онолын суурь судалгааны хэрэгцээ ба шаардлага Монголд

            Монгол Улсын хувьд түүх соёлын өвөрмөц уламжлалын тусгал бүхий орчин үеийн ардчилсан төрийн шийдвэр гаргах чадамжийг улс төр, эдийн засаг, социолгийн түвшинд нэгтгэн авч үзсэн салбар хоорондын онолын судалгааг эрчимжүүлэх шаардлага байгаа юм. Ялангуяа манайх шиг уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засаг руу шилжиж буй орны хувьд онцгой анхаарч судлах асуудлууд шинээр урган гарсаар байна. Уул уурхайд суурилсан эдийн засаг нь олон улсын түүхий эдийн зах зээлээс хэт хараат болж, энэ хирээр эдийн засаг, санхүүгийн тогтолцоо нь хэврэгжиж, улмаар улс төрийн тогтворгүй байдалд хүргэсэн жишээ цөөнгүй байдаг. Үүнийг эрдэмтэд Голланд өвчин, Баялгийн хараал гэх зэргээр нэрлэж иржээ. Харин газрын хэвлий дэхь баялгаа зөв ашиглаад нийгэм, эдийн засгаа хүчирхэгжүүлсэн ардчилсан орнууд байна. Үүнд Австрали, Норвеги, Чили зэрэг олон улс орнууд багтана.

            Төрийн эрх барих тогтолцооны хувьд нэг нам бүхий системээс олон намыг хүлээн зөвшөөрдөг тогтолцоо руу шилжих үйл явц үргэлжилсээр байгааг харгалзан үзэх юм бол манай хувьд судалгааны хамрах хүрээ, судлагдахуун маань илүү цогц, түвэгтэй болж байна.

            Нэрт эрдэмтэн Францис Фукуяма хөгжиж буй орнуудын хувьд төрийн тогтолцооны боловсронгуй байдал нь ардчилалыг бэхжүүлэх нэгэн суурь баталгаа болохыг онцлон тэмдэглэсэн байна[8]. Харин Америкийн эрдэмтэн Сара Жэксон өмнөх оны эцсээр нийтлүүлсэн эрдэм шинжилгээний бүтээлдээ Монгол Улсын өнөөгийн хөгжлийг онцлон авч үзсэн бөгөөд уул уурхайн томоохон төслүүд нь төрөөс ард иргэдтэй харьцах харилцааны бодлого, чадамж, үр дүнтэй байдлыг хэрхэн сорьж байгааг үзүүлэхийг тэрээр оролдсон байна[9].  Өөрөөр хэлбэл төр ба ард түмний хоорон дахь мэдээлэл солилцох, нэгдмэл ойлголт үүсгэх, нийтийн зөвшилцөлд хүргэх тэдгээр чадавхийг сайжруулах хэрэгцээ байгааг харуулсан гэх үндэстэй.

Хэмжих аргачлал буюу бодлогын судалгаа

            Өмнөх хэсэгт иргэн ба төрийн хооронд үүсч буй нийгэм, эдийн засгийн харилцаа нь хувь хүний эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилсан тогтолцоонд хэрхэн илэрч буйг судалсан онолын үндэслэлүүдийн тухай авч үзсэн. Гэвч амьдрал дээр хувь хүн, иргэн эсхүл бизнес эрхлэгч нь төрийг хэрхэн үнэлж байгааг тооцох нь аргачлалын хувьд түвэгтэй байдаг. Энэхүү асуудлыг дараах асуултаар тодорхойлж үзье. Аливаа үндэстэн өөрсдийн байгуулсан төрөөрөө дамжуулж нийгмийн амьдралаа хэрхэн зохицуулж байна вэ, амьдралын чанарын баталгаа болсон эдийн засгаа хэрхэн хүчирхэгжүүлж байна вэ гэдгийг бодит амьрал дээр хэрхэн хэмжих вэ? Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуульдаа тунхагласан зорилгод хүрэх явцаа хэрхэн хэмжих вэ?

            Хэмжих хоёр үндсэн арга байна. Нэгт, ижил төстэй бусад орнуудтай хөгжлийн түвшнээ тодорхой шалгуур, үзүүлэлтийн дагуу харьцуулах, Хоёрт, өөрөө өөртэйгээ буюу өмнөх жилүүдийн гүйцэтгэлтэй тухайн үеийн гүйцэтгэлийг харьцуулах болно.

            Дэлхий дахинд зарим нэг практик хэмжилтийг хийх олон боломж бий. Үүнд, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн Хүний хөгжлийн индекс, Дэлхийн Банкны Бизнес эрхлэхүй эрэмбэлэл, Дэлхийн эдийн засгийн форумын Дэлхийн өрсөлдөх чадварын тайлан[10], мөн Дэлхийн Өрсөлдөх чадварын төв[11]өөс жил бүр эрхлэн гаргадаг  Улс үндэстнүүдийн өрсөлдөх чадварын жилийн тайлан зэрэг болно.

            Эдгээр хэмжүүрийг ашиглан бодлогын судалгааг тогтмол хийх зорилгоор Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төв (ЭЗБӨЧСТ, www.ecrc.mn) -ийг 2010 онд үүсгэн байгуулсан байна. Тус байгууллагын зорилго нь Дэлхийн тавцанд өрсөлдөх чадвар бүхий Монгол улсыг цогцлоон бүрэлдүүлэхэд чиглэсэн судалгааны ажлуудыг олон улсын аргачлалын дагуу хийхэд орших ажээ. ЭЗБӨЧСТ нь 2010 -2014 онуудад нийт таван удаа тайлан гаргаад байна. Мөн судалгааны аргачлалыг нь Монголын нөхцөлд тохируулах боломжтой байдлыг ашиглан аймгуудын өрсөлдөх чадварын тайланг анх удаа боловсруулж улмаар олны хүртээл болгох ажил жигдэрчээ.

Өрсөлдөх чадварын онол, судалгааны үр дүн Монгол Улсад

           ЭЗБӨЧСТ-ийн судалгааны тайлангуудын үр дүн нь төрийн бодлогод нэвтэрсээр байгаа болно. 2013 оны 11 дүгээр сарын 16 ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлагаар "Том төрөөс ухаалаг төр лүү"  үндэсний зөвлөлдөх уулзалтыг зохион байгуулсан байна. Тус арга хэмжээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Өрсөлдөх чадварын судалгааны үр дүнд үндэслэн илтгэл тавьж улмаар шийдвэр гаргагчдад зориулсан зөвлөмжийг хэлэлцүүлсэн билээ. Тус зөвлөмжөөс олон чухал санал санаачлага гарсаны нэг нь Шилэн дансны тухай хууль юм. Тус хуулийг 2014 онд УИХ баталж, улмаар төр, засгийн байгууллагууд хэрэгжүүлж эхлээд байна.

         Орон нутагт ч өөрсдөдөө илүү тохирсон хөгжлийн бодлогоо боловсруулах, хүрч буй амжилтаа хэмжих зорилгоор тухайн аймгийн бие даасан тайланг боловсруулах, улмаар бодлогын хэлэлцүүлгүүдийг олноор зохион байгуулах болжээ. Энэ ажлыг ЭЗБӨЧСТ бүрэн дэмжиж, хамтран ажиллаж байгаа болно.

            Цаашид, энэхүү судалгааны үр дүнг төрийн бодлогод ашиглах боломж нээлттэй хэвээр буй юм. Жишээ нь, 2010 оны байдлаар Монголын эдийн засгийн бүтэц, төрийн оролцоог Казакстан болон Өмнөд Солнгос улстай харьцуулж үзэхэд, Монгол Улсын хүн амын 37% нь албан ёсоор хөдөлмөр эрхэлж байсан бол Казакстанд тус харьцаа 49% байжээ. Өөрөөр хэлбэл манай улсын хөдөлмөр эрхлэгчийн нуруун дээр харьцангуй илүү ачаа оногдож байгааг харж болно. Монгол Улсад нийт хөдөлмөр эрхлэгчдийн 15% нь төсвийн байгууллагад ажиллаж байсан бол Өмнөд Солонгост ердөө 4%, харин Казакстанд 23% байв. Төсвийн зардлыг эдийн засагт харьцуулсан үзүүлэлт манайд 40% байсан бол, харьцуулан судалж буй хоёр оронд ойролцоогоор 22%-тай байна. Монголын Улсын Засгийн газар эдийн засгийнхаа 13%-тай тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг татаас маягаар аж ахуйн нэгжүүдэд олгож байв. Гэтэл Казакстанд тус үзүүлэлт 0.53% харин Өмнөд Солонгост ердөө 0.06% байв.  Төр хэр үр ашигтай ажиллаж чадаж байна вэ гэдгээс гадна эрчим хүчний хангамж, хүүгийн түвшин, ажилтнуудын боловсрол ур чадвар гэх зэрэг олон чухал асуудлаар дэлгэрүүлж судалгаа хийх боломжийг олгож байгаагаараа тус тайлан ач холбогдолтой юм.

            Цаашид авах арга хэмжээнүүдийн тухай санал

     Ойрын ирээдүйд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бодлогын судалгааг улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь зүйтэй. Ялангуяа улс төр-эдийн засгийн онолын судалгааг гүзгийрүүлэх, дагнасан судлаачдыг бэлдэх шаардлагатай. Өнөөдөр манай эрдэмтдийн дунд улс төр, төр эрхзүйн онолыг эдийн засаг ялангуяа эдийн засаг-математикийн онолтой холбон хийж буй судалгаа хийх чиглэлээр мэргэших нь хомс байна.

      Бодлогын судалгааны арга, технологиудыг ч тухай бүр сайжруулж байх учиртай. Жишээ нь Монгол хүний социологийн судалгаанд оролцож буй байдал, санал асуулгад хариулах хандлагад өвөрмөц ялгаа бий эсэхийг судлах нь зүйтэй. Жишээ нь, Монголын бизнес эрхлэгчдийн зүгээс төр засгийн үйл ажиллагаанд өгч буй үнэлгээ судалгаанд хамрагдагчдын дунджаас доогуур хэвээр байгаа юм. Гэтэл статистик үзүүлэлтүүд (татварын үзүүлэлт, бизнесийн эрх чөлөөний индекс, бодит хэрэглээ гэх зэрэг) ижил төстэй орнуудын дунджаас дээгүүр байх боломжтой.

   Мөн “policy inconsistency” буюу “бодлогын үр дүнгийн цаг хугацааны хоцрогдол” гэсэн үзэгдэл Монгол Улсад бий эсэх талаар үнэлэлт, дүгнэлт өгөх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл аливаа хүндрэлийг олж илрүүлэх - зөв оношлох - улмаар хариу үйлдэл хийх хурдыг хэмжинэ. Зарим орнуудад бодлого, хууль гарах гэсээр байтал шалтгаан нь болж байсан бэрхшээл арилсан эсвэл өөрчлөгдсөн байх бөгөөд, цаг хугацааны хувьд ингэж хоцорсон бодлого шийдвэр тус болохоосоо ус болсон жишээ байдаг. Ихэвчлэн төв банкны бодлогын хүүг өсгөх, эсвэл бууруулах шийдвэрээр энэ төрлийн бэрхшээл (цаг хугацааны хоцролт) олонтаа илэрдэг. Манай улсад одоог хүртэл энэ төрлийн дорвитой судалгаа хийгдээгүй байна. Үнийн хэлбэлзэл, бүтцийн савлагаан ихтэй уул уурхайн зах зээлд томоохон тоглогч болж өндийх боломжтой манай улсын хувьд төрийн чадавхи, шийдвэр гаргах хурд онцгой чухал ач холбогдолтой билээ.

    Төрийн бодлогын судалгаа хийх чадавхийг сайжруулахын тулд Стратеги судладын хүрээлэн, ШУА, ЭЗБӨЧСТ, Монголын Эдийн Засгийн Форум зэрэг байгууллагуудыг бэхжүүлж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нь стратегийн ач холбогдолтой гэж үзэж байна.

       Мөн түүнчлэн Монгол Улс дэлхийтэй харьцуулахад бодлогын чадавхийн хувьд түүнчлэн өрсөлдөх чадварын үзүүлэлтээр хаана байгааг олон нийтэд байнга тайлагнаж байх, шаардлагатай тохиолдолд сонгогчдын боловсролын хөтөлбөр бий болгох нь зүйтэй байж болох юм.

            Дүгнэлт

            Монгол Улс нэг үзэл суртал давамгайлсан социалист төрөөс олон ургальч үзлийг хүлээн зөвшөөрсөн ардчилсан төр рүү, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг руу, уламжлалт хөдөө аж ахуйд суурилсан үйлдвэрлэлийн бүтцээс уул уурхайд түшиглэсэн үйлдвэрлэлийн тогтолцоо руу шилжиж байгаа билээ. Ардчилал, хүний эрх, чөлөөт зах зээл гэсэн үнэт зүйлсийг хамгаалж байхын тул Төр өөрөө хүчтэй, ухаалаг байх ёстой.

            Өрсөлдөх чадвар судлалын онолын үүднээс авч үзвэл,  Төрийн үндсэн үүрэг нь  зөвхөн эдийн засгийн өсөлт, хөрөнгө оруулалтын урсгал, валютын чанар биш, харин иргэдийнхээ боловсрол, эрүүл мэнд, амьдралын чанарыг тасралтгүй сайжруулж байхад оршино. Энгийнээр хэлэхэд аз жаргалтай амьдрах орчинг бүрдүүлэх (төр, засгийн буюу өргөн утгаар тухайн үндэстний) чадавхи, чадамжийг байнга хэмжиж байх, бусад орнуудтай харьцуулж байх учиртай. Мэдээж Өрсөлдөх чадварын онол нь бүх бэрхшээлийг арилгах ид шидтэй, бүхнийг анагаагч эм биш бөгөөд, харин аливаа үндэстэн (эсхүл орон нутаг) давуу болон сул талаа зөв тооцох, хөгжлийн замаа зөв тодорхойлоход тусалдаг хүчирхэг хэрэгсэл буюу хөдөлмөрийн багаж зэвсэг билээ.

            Үндсэн хуулийн зорилго бол нэг удаа хүрээд зогсох бариа биш гэдгийг өмнө өгүүлсэн. Зорилго өөд зогсолтгүй урагшилж байгаа эрэл хайгуул, алдаа оноо хийж буй зам мөрөө Монгол улс өөрөө хэмжих учиртай. Мөн бодлого боловсруулах үйл явц, тогтолцоог илүү ардчилах шаардлагатай байна. Монгол Улс орчин үеийн судалгааны аргачлалуудыг ашиглан судалгаа хийх, улмаар үр дүнг нь бодлогодоо үр дүнтэй ашиглах, тинк-танк байгуулах чиглэлээр тодорхой хэмжээний амжилтанд хүрч байна. Гэвч Монгол орны өнөөгийн өвөрмөц цаг байдлыг онцолсон онолын судалгааг, ялангуяа улс төр-эдийн засгийн чиглэлээр дэмжих шаардлага өндөр байна гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл онол-судалгаа-бодлого-хэрэгжилт -ийн хэлхээг тасралтгүй сайжруулсаар байх нь чухал учир суурь судалгаанд дорвтитой хөрөнгө оруулалт хийх цаг иржээ.

Ашигласан ном, материал:

Anthony Downs, 1957, An Economic Theory of Democracy

Duncan Black, 1958, “The Theory of Committees and Elections”, “Theory of Economic and         Political Choices”

Francis Fukuyama, 2014-11, States and democracy, Democratization

James M. Buchanan, Gordon Tullock, 1962, The Calculus of Consent: Logical Foundations of             Constitutional Democracy

Kenneth J. Arrow, 1951, Social Choice and Individual Values

Knut Wicksell, 1896, A New Principle of Just Taxation

Mancur Olson, 1965, The Logic of Collective Action

Sara L. Jackson, 2014-11, Imagining the mineral nation: contested nationbuilding in Mongolia

Дэлхийн эдийн засгийн форум

            http://www.weforum.org/reports/global-competitiveness-report-2014-2015

Дэлхийн өрсөлдөх чадвар судлалын төв

            http://www.imd.org/wcc/

Монголын эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төв

            http://ecrc.mn/

           

---

[1] Олон нийтийн сонголтын онол

[2] Knut Wicksell, 1896, "A New Principle of Just Taxation"

[3] жишээ нь, The Theory of Committees and Elections, Theory of Economic and Political Choices гэх зэрэг

[4] Kenneth J. Arrow, Social Choice and Individual Values, 1951

[5] Anthony Downs, An Economic Theory of Democracy, 1957

[6] жишээ нь, Mancur Olson, The Logic of Collective Action, 1965

[7] James M. Buchanan, Gordon Tullock, The Calculus of Consent: Logical Foundations of Constitutional Democracy, 1962

[8] Francis Fukuyama, States and democracy, Democratization, 2014-11

[9] Sara L. Jackson, Imagining the mineral nation: contested nationbuilding in Mongolia,  2014-11

[10] http://www.weforum.org/reports/global-competitiveness-report-2014-2015

[11] http://www.imd.org/wcc/